گزارش نشست واکاوی پدیده ی کار کودک در ایران
بیست و دوم خرداد ماه نود و هشت
پس از تلاوت قرآن و سرود مقدمه‌ای در مورد کار کودکان شامل آمارهایی چون وجود ۲۵۰۰۰۰ کودک ۵ تا ۱۴ سال مشغول به کار و یک و نیم میلیون شاغل ۱۰ تا ۱۹ سال، همینطور توضیحی از شبکه یاری کودک و همراه شدن همه تشکل های مردمی در سال ۱۳۸۲ ارائه داده شد.
- کار کودک کار به مثابه ارزش تا کار به مثابه کالا دکتر روح الله نصرتی
دکتر نصرتی؛ عضو هیئت علمی دانشگاه تهران اشاره کردند که مسئلهی کار کودک را از دیدگاه تئوریک و نظری بررسی میکنند و نگاه انسان شناسانه به پدیدهی کار کودک طبیعتاً نقض کننده باقی نگاهها نیست. بدون در نظر گرفتن فرهنگ و اقتصاد و مناسبات آن با جهان نمی‌توانیم کار کودک را بررسی کنیم. بخش قابل توجهی از این کودکان کار، کودکان خیابانی نیستند و کودکان کار در روستاها در زمینهی کشاورزی، دامداری و غیره همراه خانوادهها مشغول به کار هستند.
در کشورهای در حال توسعه و توسعه نیافته مسئله کار کودک مسئله جدیای است. ۱۵۲ میلیون کودک ۱۵ تا ۱۸ سال در جهان مشغول به کار هستند. به لحاظ پراکندگی ۷۲ میلیون در آفریقا هستند، در واقع از هر ۵ کودک یک کودک. ۶۲ میلیون در آسیا یعنی از هر چهارده کودک یک کودک و پنج و نیم میلیون در اروپا. به لحاظ جنسیت ۵۸ درصد پسر و ۴۲ درصد دختر هستند. همچنین در زمینههای شغلی بیش از همه، کشاورزی، ماهیگیری و باغداری است که ۷۰ درصد کودکان کار را به خود اختصاص میدهد.
پس از انقلاب صنعتی اروپا موضوع کار کودک مطرح شد ویژگی های کار کودک در جهان پیش از سرمایه داری در واقع بخشی از جامعهپذیری کودک بوده و کار فی نفسه دارای ارزش بود، در واقع در یک نظام استاد شاگردی کار کودک جریان داشت که در ایران هم این مساله وجود داشته و یک ارزش تلقی میشده و به کار به عنوان کالا نگاه نمی‌شد. پس از انقلاب صنعتی نیروی کار به عنوان یک کالا مطرح میشود. کارخانهها و ابزار صنعتی جانشین نیروی انسانی میشوند. نیروی ارزان از طریق به کار گرفتن کودکان همچنین از طریق استفاده از مهاجرهای کشورهای دیگر تبدیل به ابزار سرمایهداری میگردند.
در سال ۱۹۳۸ قانون حداقل سن کار وضع شد. تغییرات مختلفی در چند دهه صورت گرفت اما تغییرات عمده در سال ۱۹۸۰ با پدیداری نئولیبرالیسم آغاز شد.
زمینه کار کودک به ویژه در کشورهای توسعه نیافته و در حال توسعه از سال ۱۹۸۰ پدید آمد.
سیاستهای اقتصادی بریتانیا، آمریکا و دیگر کشورها که بر این امر موثر بودند شامل موارد زیر است:
یک. موقتی شدن تمام قراردادهای کار در واقع موقتی سازی نیروی کار
دو. شعار خصوصی سازی اعم از فرهنگ مسکن و آموزش
سه. مقرراتزدایی
چهار. مسئولیتپذیری دولتها
پنج. ممانعت از تشکلیابی جامعه
در حوزهی فرهنگ، مصرف، بخش اصلی زندگی روزمره جوامع را تشکیل داد: « اگر بتوانم خرج خانواده و خودم را فراهم کنم شاید بتوانم آرزوهای خودم را هم فراهم کنم.»
از دههی ۷۰ شاهد رشد فرهنگ مصرف بودیم در واقع مبنای من برای معرفی خودم به دیگران آنچه که دارم می شود، تبلیغات که هدفش همان کودکان و نوجوانان هستند چنان بر کودکان تاثیر میگذارند که آن کودک یا نوجوان راهکار را برای به دست آوردن آنچه در تبلیغات میبیند ادامه تحصیل فرض نمیکند بلکه راهکار را بهدست آوردن پول و از این جهت کار کردن برای به دست آوردن پول میداند.
در حالی که همه اینها در جهان‌بینی نئولیبرالیستی شکل میگیرد که پدیدهای غیرانسانی است. نوع ارتباط اقتصادی جامعه پیرامونی با جامعه مرکز و یا مبدا است در واقع فشار را فقط کودک کار تجربه نمیکند بلکه تمام خانواده تحت فشار هستند.
عمیقتر شدن فاصله ی بین دارا و ندار، شهروندزدایی و مالکیتزدایی از شهروندان در حوزه سیاست نیازمند اصلاحات ساختاری در سطح کلان است.
- مروری بر برنامه های سازمان های دولتی در ارتباط با کار کودکان دکتر فاطمه قاسم زاده
نقش اساسی در ارتباط با کار و کودکان بر عهدهی دولت و سازمانهای دولتی است زیرا همهی منابع در اختیار دولتهاست در واقع در پیماننامهی حقوق کودک در همه مواد آن مخاطب دولتهاست. دکتر قاسمزاده اشاره کردند که هدف، بررسی نقش دولت در برابر مشکلات کودکان کار میباشد.
مواد مربوط به منع کار کودکان در پیمان نامهی جهانی حقوق کودک:
ماده۱۹ : منع هر نوع بهرهکشی از کودک
ماده ۲۲: مفهوم کار کودک و منع بدترین اشکال آن، حداقل سن کار و مقررات مناسب برای آن
ماده ۲۶: ممنوعیت کلیهی اشکال بهرهکشی از کودکان
به هر کاری که کودکان انجام می‌دهند به شکل کار کودک نگاه نمیکنیم. کار کودک سه ویژگی دارد که اولی اجباری بودن. دومی وجود آسیب فیزیکی جسمانی برای کودک است و سومین مورد محرومیت کودک از حقوق اساسی او مثل تحصیل و سایر حقوق وی.
مهمترین اقدامات انجام شده توسط سازمان های دولتی
وزارت تعاون کار رفاه اجتماعی و زیر مجموعه آن سازمان بهزیستی
۱. ارائهی طرح کودک و خانواده توسط سازمان بهزیستی و اجرای آن با همکاری سازمان های غیردولتی. میتوان گفت این طرح با اهداف سازمان های غیردولتی نیز همسو بود و حدود ۷ الی ۸ سال است که اجرا میشود.
۲. ارائه ی طرح مشوقهای تحصیلی از طرف وزارت تعاون کار و رفاه اجتماعی و اجرای آن توسط سازمانهای غیردولتی با هدف تشویق خانوادهها و کودکان کار به آموزش به مدت یک سال.
به عنوان تجربه ای از طرف وزارت کشور با همکاری ۸ انجمن عضو شبکهی یاری کودکان کار بدون پرداخت مبلغی به خانواده بررسی میشد که خانواده در قبال تامین چه نیازهایی حاضر است چند ساعت از وقت کودک را به تحصیل و آموزش او اختصاص دهد حال چه در مدرسه چه در مراکز دیگر. این طرح یک سال اجرا شد و بدون ارزشیابی یا نتیجه گیری. در صورتی که میتوانست معیاری برای آینده باشد.
۳. تنظیم آییننامهی حمایت اجتماعی از کودکان کار و خیابان با همکاری سازمانهای غیردولتی و کارشناسان مرتبط که متأسفانه به مرحله اجرا در نیامد.
۴. تنظیم آییننامهی ساماندهی کودکان کار و خیابان و بازنگری آن در دو نوبت. این آییننامه به جای آییننامه حمایت اجتماعی در حال حاضر اجرا میشود.
آییننامهی ساماندهی که حداقل متعلق به سه دهه پیش است. یک بار در سال ۸۴ تجدیدنظر شده که باز هم از سال ۸۴ بسیار گذشته و یک بار دیگر هم همین اواخر نیز به صورت اجمالی و شتابزده بابت اینکه آییننامه حمایت اجتماعی را اجرا نکنند و همین آییننامه ساماندهی اجرا شود دوباره در آن تجدید نظر کردند.
۵. جمع آوری کودکان کار در خیابان که ۳۲ بار تاکنون توسط بهزیستی، شهرداری و نیروی انتظامی انجام شده.
دکتر قاسمزاده رو به سازمانهای دولتی اشاره کردند : «حتی اگر به تجارب جهانی و غیره اعتقاد ندارید به تجارب خودتان اعتماد کنید» در این سی و دو بار جمع آوری کودکان هیچ وقت حتی یک بار دستاورد مناسبی نداشته است. اگر هزینههای این جمع آوری ها را برای اشتغالزایی خانوادهها استفاده میکردند شاید کار کودک بسیار کمتر میشد و دستاورد مناسبتری میداشت.
۶. ایجاد پایگاههایی در ترمینالها برای جذب کودکانی که برای کار به تهران میآیند با همکاری شهرداری تهران
۷. تاسیس مراکز شبانه روزی برای کودکان کار و خیابان و خانههای سبز با همکاری شهرداری که بعدا تعطیل شد.
۸. تاسیس مراکز شبانه روزی برای کودکان کار بدون خانواده
۹. ایجاد قرنطینه برای رسیدگی به وضعیت کودکان کار در خیابان بدون خانواده
گهگاه کودکان ماه‌ها و سال‌ها در قرنطینهها میمانند بدون آنکه وضعیت آنها مشخص شود.
شهرداری
۱. در اختیار قرار دادن فضا برای اجرای طرح کودک و خانواده
۲. ایجاد مرکز توانمندسازی سازمانهای غیردولتی
۳ . استفاده از فضاهای شهرداری و پارکها برای اجرای برنامه‌های مرتبط با کودکان کار توسط سازمانهای غیردولتی
وزارت کشور
شورای اجتماعی کشور شش سال است که توسط وزارت کشور شکل گرفته. این شورا به بررسی ۶ آسیب اجتماعی پرداخت که یکی از آنها کودکان کار بوده است. مشکل موجود، بررسی صرف کودکان کار و خیابان است و عدم توجه به بقیهی انواع کار کودک که بسیار هم وسیع است.
مجلس شورای اسلامی
۱. تصویب قانون حمایت از کودکان پس از ۱۰ سال که هنوز به مرحله اجرا در نیامده و در مواردی در ارتباط با کودکان کار قرار دارد.
۲. انجام پژوهشی در ارتباط با کودکان کار توسط مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی
نیروی انتظامی
همکاری با بهزیستی و شهرداری در طرح جمع آوری کودکان کار و خیابان
مرجع ملی کنوانسیون حقوق کودک
۱. پذیرش نمایندگان سازمانهای غیردولتی در حوزهی کار کودکان در جلسات مرجع
مرجع ملی کنوانسیون حقوق کودک جایگزین آن نهاد ملی نظارت بر حقوق کودک است که در پیماننامه حقوق کودک پیش‌بینی شده بود. در واقع این کنوانسیون فقط هماهنگ کننده است و متاسفانه در هر مسئلهای که مطرح میشود عنوان میکنند که ما فقط هماهنگ کنندهایم و نیروی اجرایی نیستیم و در واقع ضرورت این نهاد هنوز هم نیاز هست.
تنها کاری که انجام شده برگزاری انتخاباتی بوده که در واقع هیچ کاری به صورت جدی انجام نمیگرفت و مشکل آنجا بود که اولین مرجع ملی هماهنگ کننده بود و اجرایی نبود.
آموزش و پرورش
۱.ثبت نام کودکان کار در مدارس با دریافت مشارکتهای مردمی
۲. انجام امتحانات برای دادن مدرک دانش آموزانی که علت پرداختن به کار به مدرسه نمیروند با دریافت هزینه از سازمانهای غیر دولتی مربوط
برای تعیین سطح از بچه‌های کار هزینه دریافت میکردند و همچنین دادن کتاب رایگان به کودکان کار که وظیفه آموزش و پرورش محسوب میشود نه تنها انجام نمی‌شود بلکه زمانی هم که مبلغ را از سازمانهای غیردولتی دریافت میکنند کودکان کار را در چاپ کتاب به حساب نمیآورند.
جمع بندی
۱. پایدارترین اقدام در ارتباط با کودکان کار جمع آوری آنان بوده که متأسفانه بدون ارزشیابی بدون تغییر بدون داشتن دلایل علمی بیش از ۳۰ بار اجرا شده است و اکنون نیز قرار است به مرحله اجرا درآید.
(طرحی که تابستان متاسفانه دوباره ممکن است اجرا شود و خانم دکتر قاسم زاده فرمودند جلسه هفته آینده مشخص کننده اجرا یا عدم اجرای این طرح می باشد.)
نتیجه این اقدام تاکنون هدر رفتن سرمایه ملی، افزایش بیاعتقادی و در واقع هدر رفتن سرمایهی اجتماعی، آزار کودکان و خانوادههای آنان بوده است.
۲. در اجرای این اقدامات تنها به کودکان کار در خیابان توجه شده و نه به همهی کودکان کار و این نشان دهنده هدف خاص در این زمینه است.
۳. در اجرای این فعالیتها، کمبود نیروهای متخصص وجود دارد.
۴. عدم مشارکت با سازمانهای غیردولتی
در واقع سازمانهای غیردولتی را بازوی اجرایی فرض میکنند و همینطور مشارکت درون سازمانی هم وجود ندارد.
۵. نهاد ملی دیده بان حقوق کودک نداریم و اطلاعات آماری بسیار کمی داریم و مسئله تفاوت جمع کردن یک مسئله تا حل آن است.
رویکرد های حل مسئله
۱. انکار: که به بحران میانجامد.
۲. مقابله : مقابله با مسئله با روش نادرست جمعآوری یکی از شیوه‌های مقابله است.
۳. حمایت: برنامهریزی در سطح کلان برای کاهش و حل و مشخص کردن مشکل
- برآوردی از ابعاد کار کودک در ایران دکتر پیام روشنفکر
رویکرد حق محور به مسئله کار کودک نداشتن آمار را به عنوان عذر نمیپذیرد .
جمعیتهای پنهان یا جمعیتهای سخت در دسترس (مثل کودکان کار سکس ورکرها) معمولا سعی میکنند از روشهای غیرمستقیم برای برآوردشان استفاده کنند و ایشان اشاره کردند بر اساس برآوردی که خودشان انجام دادند صحبت میکنند و این اطلاعات رسما منتشر نشده است.
بعضی تصور میکنند حذف کار کودک چنان هم امر ممکنی نیست اما با این حال کشورهایی هستند که چنین کرده اند مثل لبنان و ازبکستان یا فیلیپن، اردن و غیره ( ۸۵ کشور ). در واقع شواهد نشان میدهد حذف کار کودک امر ممکنی است چرا که کشورهای شبیه به ما و همسایههای ما چنین کردهاند.
پنج رویکرد در مواجهه با مسئله حذف کار کودکان
۱. رویکرد حق محور
۲. رویکرد پاتولوژیک یا آسیب اجتماعی
۳. رویکرد چپ گرا
۴. رویکرد نگاه به جهان از دید کودک
۵. رویکرد (IPEC (The International Programme on the Elimination of Child Labour
منابع اصلی داده در مورد کار کودک در ایران سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۹۰ و ۹۵ است در مورد شاغلین ۱۰ سال به بالا تا ۱۸ سال یک عدد در دست داریم که تصوری از تعداد کودکان کار به ما میدهد، اما مشکل این است که در مورد کار کودکان زیر ۱۰ سال اطلاعاتی در دسترس نداریم. برای پر کردن این گپ مطالعهای در جریان است به اسم «پیمایش شاخصهای چندگانه جمعیت و سلامت» : IRMIDSH در همه دنیا dhs معروف است مطالعه ای است که هر ۱۰ سال یکبار انجام می شود وکار کودک را میسنجد همچنین کار خانگی کودکان را نیز میسنجد اما بخش قابل توجهی از کار کودک غیررسمی است و در این دو مورد وجود ندارد. در سال ۲۰۱۲ مطالعه انجام دادند که مشخص شود که چه تعداد از این کودکان به صورت غیررسمی کار میکنند. ضریبی به دست آمد که چه سهمی از کودکان کار در اقتصاد غیررسمی هستند. نتیجه
۱۶۰۰۰۰۰ تا ۲۱۰۰۰۰۰ کودک کار بود که این آمار ممکن است با آمار رسمی مطبوعات فرق داشته باشد.
نتیجه گیری
در واقع هدف حذف بدترین اشکال کار کودک در ابتدا از طریق بررسی ظرفیت های شناختی دولت و همینطور اصلاحات ساختاری ممکن است.
برای افزودن متن مورد نظرتان اینجا کلیک کنید
